Dünyanın en kapalı ekonomisi Kuzey Kore ile sessiz ticaret: ABD, Avrupa ve Türkiye dahil 46 ülke ile ticaret yapıyor

Ağır yaptırımlara teşne, sırf bu nedenle Trump’ın tarife listesine dahil edilmeyen dünyanın en kapalı rejimlerinden biri olduğunu bildiğimiz Kuzey Kore ekonomisi nasıl ayakta kalıyor?

Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti'ni anlamak, parçaları eksik bir bulmacayı çözmeye benziyor. Uluslararası Para Fonu (International Monetary Fund - IMF) ya da Dünya Bankası’nın veri tabanlarında Kuzey Kore’ye ait şeffaf bir ekonomik iz bulmak neredeyse imkansız. Ancak CIA Factbook, BM’nin Comtrade veri tabanı, Trading Economics ya da ülkelerin resmi kaynakları gibi kaynaklar üzerinden dolaylı ya da doğrudan bilgiye ulaşmak mümkün.

Elimizdeki kısıtlı veriler ve tahminler ışığında; Oxford Üniversitesi’nden Dr. Edward Howell, Kırıkkale Üniversitesi’nden Doç. Dr. Merve Suna Özel Özcan ve TED Üniversitesi’nden Dr. Kerem Kılıçdaroğlu, Kuzey Kore’nin yaptırımlara ve çok kutuplu sisteme ‘uyum’ sağlama stratejilerini CNBC-e’ye anlattı.

Petrol ithalatına Birleşmiş Milletler (BM) kotası var ama enerji Rusya’dan geliyor. Kuzey Kore için ABD ve batılı müttefikleri “İlişkimiz yok” dese de BM’nin dış ticaret veri tabanı Comtrade’e göre, rejim sadece 2024'te ABD ve batılı müttefiklerinin de yer aldığı 45 ülkeyle ticaret yaptı ve toplam ihracat 104,9 milyon dolar, ithalat ise 43,6 milyon dolar seviyelerinde. Türkiye, BM Comtrade'de yer almasa da Türkiye İstatistik Kurumu'nun (TÜİK) dış ticaret verilerine göre, ticari ilişkiler 1988'e dayanıyor.

BM’nin 2006’dan beri uyguladığı 21 yaptırım kararı teorik olarak ülkeyi ekonomik bir enkaza çevirmeliydi. Ancak rejim çökmedi. Tam tersine alternatif kanallar üretip ‘gölge gelir zinciri’ kurdu. Oxford Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü öğretim görevlisi Dr. Edward Howell’ın ifadesiyle, “Kuzey Kore yaptırımlarla yaşamayı öğrendi”.

Kuzey Kore’nin yaptırımları aşmasını sağlayan bu gölge sistemin ana kolları; yarı-yasal/yasadışı halk pazarları Jangmadang (gölge pazar), yurtdışına gönderilen işçiler, siber saldırılarla elde edilen kripto gelirleri ve Çin’le yapılan yasadışı ticaretten oluşuyor.

İlk olarak, 1994-1998 yılları arasında yaklaşık 3 milyon kişinin ölümüne neden olan Büyük Kıtlık sırasında ortaya çıkan ve hala varlığını sürdüren yarı-yasal ‘gölge pazar yerleri’ Jangmadang ile halk kendi çözümünü üretti. Devletin dağıtamadığı malı halk, kendi üretip kendi satıyor. Bu pazarlarda gıda, giysi, ev eşyası, ilaç, elektronik ürünler dahil yasadışı sayılabilecek her şey mevcut.

Bugün nüfusun büyük bölümünün temel ihtiyaçlarını gölge pazarlardan karşıladığını belirten Dr. Howell, “Yasadışı pazarlarla birçok Kuzey Koreli için devlet destekli ekonominin yerini aldı. Bugün Kuzey Korelilerin yaklaşık yüzde 80'i gıda ve diğer ihtiyaçlar için jangmadang'a güveniyor” dedi.

Devletin her şeyi kontrol ettiği bir sistemde böyle bir yapının nasıl oluşabildiği ilk başta şaşırtıcı olsa da, TED Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü öğretim üyesi Dr. Kerem Kılıçdaroğlu, rejimin sisteme göz yummak zorunda olduğunu ama kontrolü de elden bırakmadığını belirtti: “Bir dönem Kuzey Kore’de çok fazla dolar olduğu söyleniyordu. Bu bilgiler ülkeden kaçan kişilerden öğreniliyor ama doğrulamak zor. Bu tür döviz hareketleri zaten sistemin çöktüğünü gösteriyor. Kontrol edilemeyen marketlerin varlığı polis ve askerin müdahalesini gerektiriyor.”

Kuzey Kore lideri Kim Jong-un’un gözetiminde, jangmadang pazar yerlerinin sayısı 2022'de ciddi şekilde arttı:

"Marketplaces, called jangmadang in Korean, had dramatically expanded under the watchful eye of the North Korean dictator, who has sought to kick start the beginnings of a market economy in the communist country."

Read: https://t.co/ou3jCL529L pic.twitter.com/3yS5UKP97L

— HanVoice (@HanVoice) June 23, 2022

‘Kuzey Kore pazarlarında Çin’e yuan üzerinden metanfetamin satılıyor’

Uyuşturucu ticareti de yapıldığı bilinen pazarlarda alışverişin genellikle dolar ve yuan gibi dövizle yapıldığı biliniyor.

Çin’e metamfetamin satışının önemli rol oynadığını söyleyen Dr. Kılıçdaroğlu, “Geçenlerde okuduğum bir habere göre, metanfetamin Çin’e çok uygun fiyata satılıyor. Diyelim ki gramı 20 dolar; bu Kuzey Kore piyasasında yaklaşık 40 kilo pirinç demek. Bu para Kore wonuna çevrilmeden piyasada dönüyor. Çinliye yuan üzerinden satılıyor, sonra o yuan ile pirinç alınacak kişiye gidilip ‘Sana Kore wonu vermeyeyim, yuan vereyim, daha değerli’ deniyor” şeklinde konuştu.

Peki, Batı’yla gerçekten hiçbir ilişkisi yok mu?

Kırıkkale Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi’nde Doç. Dr. Merve Suna Özel Özcan’ın “Avrupa ve Batı ‘İlişkimiz yok’ diyor ama aslında hiçbir şey sıfır değil” sözleriyle işaret ettiği gibi, BM’nin Comtrade veri tabanında yer alan 2024 ticaret verilerine göre, bu kendini dış dünyaya kapatmış rejimin birçok Avrupa ülkesi ve ABD ile ticari ilişkisi olduğu görülüyor.

• BM Comtrade'in 2024 verilerine göre, Kuzey Kore'ye ihracat yapan 19 ülkeden ilk 10'u

Öte yandan Kuzey Kore, halihazırda ağır yaptırımlar altında olduğu için ve ‘kaydadeğer bir ticaret hacmi’ olmadığı gerekçesiyle Trump yönetiminin ‘karşılıklı tarifeler tablosu’na girmedi.

En dikkat çeken ülke ise 92 milyon doları aşan ihracat hacmiyle Trinidad ve Tobago oldu. Onu Togo, Hollanda ve Hindistan izlerken, ABD ve Kanada gibi Batılı ülkelerin de sınırlı miktarda da olsa ihracat yaptığı görülüyor.

• BM Comtrade'in 2024 verilerine göre, Kuzey Kore'nin en fazla ithalat yaptığı 41 ülkeden ilk 10'u

Avrupa’da en büyük ticaret ortağı Polonya

Avrupa kıtasında Kuzey Kore’nin en büyük ticaret partneri Polonya olarak öne çıkıyor. Ülkeye yapılan ithalat 9,7 milyon dolar, ihracat ise 360 bin dolar seviyesinde.

• BM Comtrade'in 2024 verilerine göre, Kuzey Kore'nin Avrupa ülkeleriyle ticaret verileri

Türkiye ile Kuzey Kore arasında 33 yılda 283 milyon dolarlık ticaret

Türkiye, BM Comtrade'de yer almasa da Türkiye İstatistik Kurumu'nun (TÜİK) dış ticaret verilerine göre, Kuzey Kore ile ticari ilişkiler 1988'e dayanıyor. Dışişleri Bakanlığı'nın sitesinde yer alan "Ülkemizin Kuzey Kore ile ilişkileri sınırlıdır" cümlesiyle başlayan 'siyasi ilişkiler' bilgi notunda ise Türkiye'nin BM üyesi ülkeler için bağlayıcı nitelikte olan yaptırım kararlarını uyguladığı belirtiliyor.

TÜİK Dış Ticaret İstatistikleri'nde yer alan verilerde, 2008 yılında 52,2 milyon dolarlık rekor ticaret hacmi kaydedildi. Bu yıl, Kuzey Kore’den Türkiye’ye yapılan ithalatın 51,9 milyon dolara ulaştı, ihracat ise 281 bin dolar seviyesinde kaldı. Öte yandan, 1990’da ihracatın 25,7 milyon dolarla zirve yaptı.

Ticaret hacminde en düşük ve verisi yer almayan dönemler ise 1996, 2021, 2022 ve 2023 yıllarında sıfır rakamıyla göze çarpıyor. Veriler ise 'geçici' notuyla 2024 yılı henüz tam değerlendirilmemiş.

Genel tabloya bakıldığında, 1987-2023 arası dönemde Türkiye’nin Kuzey Kore’den ithalatı 153,5 milyon dolar, ihracatı ise 114,7 milyon dolar olarak gerçekleşti. Toplam ticaret hacmi ise 283,773 milyon dolar.

• TÜİK Dış Ticaret İstatistikleri'nde yer alan verilere göre, Türkiye ile Kuzey Kore arasındaki ticaret verileri, son 38 yılda dramatik iniş çıkışlarla dikkat çekiyor. 1987’den 2023’e kadar olan dönemi kapsıyor.

Dışişleri Bakanlığı: Kuzey Kore, Türkiye'nin IMO adaylığına destek verecek

Öte yandan, Dışişleri Bakanlığı’nın resmi açıklamasına göre, Kuzey Kore yönetimi, BM'ye bağlı uzman kuruluşlardan biri olan Uluslararası Denizcilik Teşkilatı (IMO) 2026–2027 dönemi Konsey üyeliği için Türkiye'nin adaylığına destek verecek: "Kuzey Kore, diplomatik kanallardan Uluslararası Denizcilik Teşkilatı (IMO) 2026-2027 dönemi Konsey adaylığımıza destek verileceğini bildirmiştir."

Deniz taşımacılığının güvenliği, verimliliği ve çevresel sürdürülebilirliğini düzenleyen, Londra merkezli örgütün güncel üye sayısı 176 ülke. IMO’nun en yüksek karar organı olan Genel Kurul (Assembly) her iki yılda bir toplanır; bu meclis, IMO’nun çalışma programını onaylar, bütçesini belirler ve yapılacak seçimlerle 40 üyeli IMO Konseyi’ni seçer. Seçilen 40 üye ülke arasında IMO’nun yürütme organı olan Konsey’i oluşturur.

‘Kuzey Kore'nin nükleer programının yüzde 50'sinden fazlası siber saldırıyla finanse edildi’

Dr. Howell’ın “Kuzey Kore’nin ekonomisi hep verimsizdi. Ancak rejim, devletin yerine geçen bir ekonomik yapı kurdu. Görünmeyen para akışı, devletin çarklarını döndürmek için yeterli” diyerek bahsettiği rejimin gölge ekonomisi ana kollarından biri siber saldırılar ve kripto gelirleri.

2024 itibarıyla Kuzey Kore'nin nükleer programının yüzde 50'sinden fazlası siber savaşla finanse edildi ve Kuzey Kore 2024 yılında yaklaşık 50 ayrı siber saldırı olayından yaklaşık 1.4 milyar dolar kazandı.

Bybit saldırılarının ardından..: Kuzey Kore bitcoin rezervlerinde dünyada üçüncü sıraya yükseldiKripto

Yurtdışı iş gücü ve insan sermayesi: BM kararlarıyla sınır dışı edilmesi istenen Kuzey Koreli işçiler, hala yabancı ülkelerde döviz kazandırmaya devam ediyor.

Howell, “2017'de uygulanan yaptırımlarda belirtilmesine rağmen, yüz binden fazla Kuzey Koreli işçi Rusya, Çin ve Orta Doğu'da kalmaya devam etmekte ve böylece rejime yılda 500 milyon dolardan fazla katkı sağlamakta" dedi.

Kuzey Kore’nin yaptırımlarından kaçmasını sağlayan bir diğer araç ise aynı kaderi paylaştığı iki ülke Rusya ve Çin.

Edward Howell, Kuzey Kore’nin uluslararası ambargolara rağmen eski müttefikleri Çin ve Rusya’dan siyasi ve ekonomik destek sağlamayı başardığını söyledi.

Kuzey Kore, Çin ve Rusya’dan gelen destekle hayatta kalmayı sürdürüyor. Rusya’nın artan desteği, Kuzey Kore için büyük bir avantaj sağlıyor. BM, Kuzey Kore’ye yönelik yaptırımları denetleyen paneli etkisiz hale getirdi.

‘Kuzey Kore yaptırımları Rusya sayesinde aşıyor’

Merve Suna Özcan da Kim Jong-un’un başta enerji olmak üzere pek çok alanı kapsayan yaptırımları Rusya sayesinde aştığına dikkat çekti:

“Rusya, ülkeye satışı yasaklanan, yaptırımlar kapsamında kısıtlanan bazı alanlarda, özellikle belli kotalarla verilen enerji alanında, Kuzey Kore’nin ihtiyacını karşılamaya başladı. Bu çok önemli bir gelişme çünkü biz bugün enerji savaşlarından bahsediyoruz. Sinerjik bir ülkenin sanayileşmesi, kalkınması için enerji en önemli noktalardan biri.

Şimdi Kuzey Kore’ye baktığımızda, yaptırımlarla alakalı en önemli konular arasında özellikle silah ambargosu, enerji alımındaki ve madenler alanındaki yaptırımlar öne çıkıyor. Bunlar limanların ve hava transferleri noktasında da çeşitli müeyyideleri içeriyor. Ancak bu yaptırımların her birini an itibarıylaKuzey Kore, Rusya sayesinde aşıyor. Çünkü Rusya da Kuzey Kore sayesinde, Rusya–Ukrayna savaşında bir puan kazanacak noktalara ilerliyor."

Kuzey Kore'nin Rusya'yla artan ilişkisinin uluslararası denetim mekanizmalarının etkisini azalttığı görüşünde olan Dr. Howell ise, “Günümüzde, Rusya'nın (Kuzey Kore'nin şimdiye kadar yaklaşık 14 bin askerle katkıda bulunduğu) Ukrayna ile savaşı ışığında artan Rusya-Kuzey Kore işbirliği göz önüne alındığında, Kuzey Kore artık Rusya'nın dizginlenemez desteğine sahiptir. Mart 2024'te Rusya, Kuzey Kore'nin yaptırım ihlallerini izlemek üzere BM ile birlikte çalışan bağımsız Uzmanlar Paneli'nin çöküşünü başarıyla başlattı ve böylece Kuzey Kore'ye bu yaptırımlardan kaçmak için daha fazla hareket alanı sağladı” ifadelerini kullandı.

‘Kim Jong-un yeni bir ticari alan keşfetti, Kuzey Kore’yi askeri şirket haline getirdi’

Özcan, Rusya’ya asker göndermenin rejim için yeni bir ekonomik sektör oluşturduğunu belirterek şunları söyledi:

“Bugün Kuzey Kore, Rusya’ya — Rusya–Ukrayna savaşında — asker sağladı. Ve ben şunu düşünüyorum: Karşılıklı bağımlılıklardan ve ekonominin açılmasından bahsettik. Kim Jong-un, Kuzey Kore’yi bir fabrika haline getirdi. Bu fabrika, insan sermayesiyle işleyen bir fabrika. Ne yapıyorsunuz? Küresel sistemde yaptırımlar noktasında ihtiyacınız olan, arzuladığınız ürünleri alabilmek için, başka aktörlere mermi, top mermisi gibi ürünleri üretirken aynı zamanda Kuzey Kore şu an tıpkı bir askeri şirket gibi hareket ederek asker de vermeye başladı. Çünkü Kuzey Kore’den Rusya’ya giden askerler karşılığında, Kim Jong-un belli bir para aldı. Bu da aslında Kuzey Kore için yeni bir ekonomik sektör yarattı.”

‘Kuzey Koreli askerleri Pakistan safında savaşırken bile görebiliriz’

Özcan, “Çünkü Kuzey Kore’den Rusya’ya giden askerler karşılığında, Kim Jong-un belli bir para aldı. Bu da aslında Kuzey Kore için yeni bir ekonomik sektör yarattı. Pakistan–Hindistan savaşı çıktığında Çin Pakistan’ı desteklerse (çünkü Kuzey Kore’nin Çin’le doğal olarak ittifakları), belki Kuzey Koreli askerleri Pakistan safında savaşırken bile görebiliriz” diye konuştu.

‘Halk ile devlet arasındaki ilişkiyi sorgulayan ‘Jangmadang kuşağı’ ortaya çıktı’

Howell, Büyük Kıtlık öncesinde ya da sırasında doğmuş olan, 35 yaş altındaki Kuzey Korelilerden oluşan ‘jangmadang kuşağı’nı, yani halk ile devlet arasındaki ilişkiyi sorgulayan bir nesil ortaya çıkardığını anlattı: “Bu kuşak, halkın devlete olan sadakat ve bağımlılık duygusuna meydan okuyor.”

On this day 4 years ago, our #documentary The Jangmadang Generation was released! 🎉

If you haven’t seen it yet, this is your ticket 🎟 to watch the film on YouTube! Prepare to have your understanding of #NorthKorea changed forever.https://t.co/nNU3fA8I9w pic.twitter.com/AaXxTAWx8f

— Liberty in North Korea (@LibertyinNK) November 13, 2022

‘Kim’in en çok korktuğu şey, dışarıdan Kuzey Kore’ye sızan bilgi ‘virüsü’

Howell, rejimin en hassas noktasının dış bilgi akışı olduğunu söyledi: “Jangmadang’a duyulan bu bağımlılık, dış dünyadan bilgiye erişimin artmasıyla birleştiğinde, iktidardaki Kim rejimi için bir başka meydan okuma haline geliyor. Aslında Kim’in en çok korktuğu şey, dışarıdan Kuzey Kore’ye sızan bilgi ‘virüsü’.”

Dr. Kılıçdaroğlu da Batı ve Güney Kore kaynaklı yayınların kaçak yollarla izlenmesinin halkta kültürel bir kırılma yarattığını belirtti.

Güney Kore’ye ya da Çin sınırına yakın bazı şehirlerde yıllar boyunca kaçak yayınlar izlendi. Bu yayınlar sayesinde halk, Kuzey Kore televizyonunun dışında bir dünya olduğunu gördü. İnsanlar bir Güney Kore dizisi izlediklerinde ciddi bir kültür şoku yaşıyorlar. ‘Bizim dışımızda neler oluyormuş, haberimiz bile yokmuş' hissi, insanları çıkmamız gerek duygusuna sürüklüyor. Bu, rejimin ideolojik gücünü kıran bir süreç.

Kuzey Kore’ye yaptırım uygulayan güncel ülkeler ve uygulama biçimleri

Kuzey Kore’nin nükleer silah ve füze programları nedeniyle, BM ve AB yaptırımlarının ötesinde, birçok ülke kendi ulusal yaptırım paketlerini devreye soktu. Bu yaptırımlar yalnızca devletler arası ticareti değil; bireyler, bankalar, şirketler ve dijital varlık transferlerini de kapsıyor.

Yaptırım uygulayan başlıca ülkeler ve önlemleri

ABD: Silah ambargosu, finansal yaptırımlar (birey ve kurumlara ait varlıkların dondurulması), bankalara iş yapma yasağı, kripto para transferlerinin engellenmesi, akaryakıt ticareti kısıtlamaları, ihracat ve ithalat yasakları, yatırım ve finansal hizmet engelleri, Kuzey Kore vatandaşlarına seyahat yasağı.

Japonya: Tüm ihracat ve ithalat işlemlerinin yasaklanması, Kuzey Kore vatandaşlarına giriş yasağı, Kuzey Koreli kişi ve kurumlara ödeme ve bankacılık yasağı, banka hesaplarının dondurulması, lüks ürün ihracatının engellenmesi.

Güney Kore: Silah ve stratejik malzeme ambargosu, Kuzey Kore bankaları ve bireylerine döviz işlemi yasağı, ortak girişimlerin durdurulması, mal varlığı dondurma ve seyahat kısıtlamaları. Son olarak 2024’te, Rusya’ya silah sağladığı iddia edilen kişi ve gemilere ilave yaptırımlar getirilmiştir

Kanada: Silah, lüks ürün, akaryakıt ve teknoloji ihracatı yasağı, yeni yatırımların durdurulması, finansal hizmet kısıtlamaları, Kuzey Koreli kişi ve kurumların Kanada’daki varlıklarının dondurulması, Kuzey Kore gemilerine liman yasağı.

Avustralya: Finansal yaptırımlar ve seyahat yasakları, kripto varlık akışlarına müdahale, silah ve nükleer teknoloji ihracat yasağı, Kuzey Kore ile her türlü finansal ve ticari faaliyetin engellenmesi.

Birleşik Krallık: Mali yaptırımlar, birey ve şirketlere ait varlıkların dondurulması, seyahat yasağı, Kuzey Kore menşeli gemi ve uçaklara geçiş engeli, yeni yaptırım paketleriyle şirket ve bireylere karşı hedefli uygulamalar.

Yaptırımların kapsamı ve etkileri: BM Güvenlik Konseyi, 2006'dan bu yana Kuzey Kore'ye yönelik 20’den fazla yaptırım kararı aldı. Bunlar arasında silah ticareti yasağı, rafine petrol ithalatı kotası (yılda 500 bin varil), bazı ihracat ürünlerine (balık, tekstil, maden gibi) sınırlamalar, yurtdışındaki işçilerin geri çağrılması ve kişi/kurumlara ait mal varlıklarının dondurulması bulunuyor.

Bu yaptırımları destekleyen ülkeler, ulusal düzeyde daha sert ve spesifik adımlar atarak Kuzey Kore’nin gelir kaynaklarını hedef alıyor. Özellikle ABD, Japonya ve Güney Kore gibi ülkeler, Kuzey Kore ile doğrudan ya da dolaylı ekonomik ilişkileri neredeyse tamamen kesmiş durumda.

Ayrıca siber saldırılar yoluyla elde edilen kripto para gelirleri, deniz yoluyla yapılan 'gölge ticaret' ve üçüncü ülkelerde çalışan Kuzey Koreli işçilerin döviz transferleri de hedefte. Bazı ülkeler bu ağlara yönelik özel yaptırım programları geliştiriyor.