Irak, bölgesel ticaretin yeni merkezi olma yolunda: İran dışarıda mı bırakılıyor?

Irak, bölgesel ticaret haritasında yeniden şekillenen dengelerin merkezine yerleşiyor. Yürürlüğe giren dev altyapı projeleri ve yeni enerji ortaklıklarıyla, ülke Körfez’den geçen stratejik rotaları bypass etmeye yönelik çabalar arasında kritik bir geçiş noktası haline geliyor.

Türkiye Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Alparslan Bayraktar, önümüzdeki aylarda Irak ile kapsamlı bir enerji çerçeve anlaşması imzalanmasını beklediklerini açıkladı. Anlaşma, günlük 1.5 milyon varil kapasiteye sahip yeni bir petrol boru hattının Basra’dan Ceyhan Limanı’na uzanmasını da içeriyor. Doğalgaz ve elektrik ticaretini de kapsayan iş birliği, iki ülke arasında enerji alanında yeni bir dönemin habercisi olarak görülüyor.

Öte yandan Irak Ulaştırma Bakanlığı, Basra Körfezi’ne kıyısı bulunan ve 17 milyar dolara mal olması planlanan Grand Faw Limanı projesinin ilk fazının 2025 sonunda tamamlanacağını duyurdu. Liman, Irak’ın güneyinden Türkiye sınırına ve oradan Mersin Limanı’na uzanacak lojistik koridorun temel taşı olarak değerlendiriliyor. Kuzey Irak ile Ceyhan arasındaki atıl durumda olan petrol boru hattının yeniden faaliyete geçirilmesi için de görüşmeler sürüyor.

Irak, eylül ayında Türkiye’den elektrik ithalatına yeniden başlarken, bu miktarın 2025’te iki katına çıkarak 600 megavata ulaşması bekleniyor. Bu gelişme, ABD’nin Irak’ın İran’dan elektrik almasına yönelik muafiyetini kaldırmasının hemen ardından gerçekleşti. Yeni anlaşma kapsamında Türkiye, İran’ın sağladığı miktarın iki katı kadar elektrik sağlayacak.

Bölge geneline yayılmış alternatif rotalar

Bölgede alternatif ticaret yollarına dair hamleler yalnızca Irak’la sınırlı değil. Suudi Arabistan, Basra Körfezi ile Kızıldeniz’i birbirine bağlayacak yeni bir demiryolu hattı için ihale süreci başlattı. Kuveyt ise 7 Nisan’da Türk firması Proyapi ile, Kuveyt’i Umman’a bağlayacak demiryolu hattının tasarımı için sözleşme imzaladı. 2 bin 177 kilometrelik Körfez Demiryolu’nun 2030’a kadar tamamlanması ve Suudi Arabistan’ın Körfez–Kızıldeniz koridoru vizyonuna hizmet etmesi planlanıyor.

Türkiye ise bölgesel enerji merkezi konumunu güçlendirmeyi sürdürüyor. Azerbaycan ve Rus doğalgazını Avrupa’ya taşıyan TANAP ve TürkAkım projelerinin yanı sıra, Türkmenistan gazı da İran üzerinden swap yöntemiyle Türkiye’ye ulaştırılmaya başlandı. 2017’den bu yana faaliyet gösteren Bakü–Tiflis–Kars demiryolu hattı da doğu-batı ticaretini canlandırırken, Gürcistan 2024 sonunda hattın kapasitesini 1 milyon tondan 5 milyon tona çıkardı.

İran dışarda kalıyor

Tüm bu gelişmelerin ortasında İran’ın giderek bu yeni altyapı ağlarının dışında kaldığı görülüyor. Hürmüz Boğazı’nı kapatma tehditleri şimdiye dek gerçeğe dönüşmese de, bölge ülkelerinin alternatif güzergahlara yönelmesinde etkili oldu. Çin ile olan yakın ilişkilerine ve jeopolitik konumuna rağmen İran, bölgesel entegrasyonda dışarda bırakılıyor.

İran, Hürmüz Boğazı’na bağımlılığını azaltmak amacıyla Cask Petrol Terminali ve Çabahar Limanı gibi projelere yönelse de, bu tesisler büyük ölçüde atıl durumda. Cask geçen yıl ekim ayında kısa süreliğine günlük 170 bin varil işleme kapasitesine ulaştı, Çabahar ise İran dış ticaretinin yalnızca yüzde 2’sini oluşturuyor. İran’ın toplam transit hacmi 22 milyon tonla sınırlı kalırken, bu rakam Azerbaycan’ın 2023’te taşıdığı 33 milyon tonun dahi gerisinde.

Suudi Arabistan ve BAE, bugün ham petrol ihracatlarının yaklaşık yarısını Hürmüz Boğazı’nı bypass eden iç hat boru hatları üzerinden gerçekleştiriyor. Çin ise Orta Asya ve Kafkaslar üzerinden geçen kuzey rotalarına öncelik veriyor. Çin–Türkiye koridorundaki yük trafiği son yıllarda 5 kat artmış durumda.

İran’ın Rusya ve Hindistan ile imzaladığı uzun vadeli transit anlaşmalarına rağmen, bu güzergahları etkin hale getirmekte başarısız olduğu görülüyor. Ermenistan üzerinden geçmesi planlanan ve daha kısa olan Zengezur Koridoru projesi ivme kazanırken, İran bu koridora karşı çıkarak dikkat çekiyor. Öte yandan, Körfez ülkeleri ve Pakistan bölge ticaret haritasını yeniden şekillendirecek altyapı projelerini hız kesmeden sürdürüyor.